De regels kennen en ze vervolgens breken. Daar komt de beste literatuur uit voort. De onconventionele Virginia Woolf is daar een groot voorbeeld van. In Orlando breekt ze uit het keurslijf van ‘literaire genres’ en maatschappelijke conventies.

Het is een malle gewoonte om op het omslag van een boek te zetten dat het een ‘roman’ of een ‘literaire thriller’ of wat dan ook betreft. Alsof uitgevers hun lezertjes als kinderen bij de hand nemen om ze naar een plek te leiden waar ze weten wat ze kunnen verwachten. Veilig. Van auteurs wordt dan blijkbaar verwacht dat ze braaf binnen de grenzen van het genre blijven (arme conceptschrijvers!). Terwijl het juist zo prettig is als een boek níet aan verwachtingen voldoet – dan wordt lezen een gebeurtenis.

Virginia Woolf wist precies wat ze deed toen ze haar onstuimige werk Orlando de ondertitel ‘a biography’ meegaf; het is een kwinkslag, maar ook een statement over genregrenzen.
In Orlando doorloopt ze het leven van haar hoofdpersoon en zet dit in een historische context, zoals elke biograaf – maar Orlando’s leven duurt ruim driehonderd jaar. De grenzen tussen feit en fictie; absurdisme en realisme; biografie en roman verdwijnen. In deze passage zie je hoe ze een historisch gegeven (een extreme vorstperiode in 1608) laat overgaan in een absurdistisch tafereel:

The Great Frost was, historians tell us, the most severe that has ever visited these islands. Birds froze in mid-air and fell like stones to the ground. At Norwich a young countrywoman started to cross the road in her usual robust health and was seen by onlookers to turn visibly to powder and be blown in a puff of dust over the roofs as the icy blast struck her at the street corner.

En zo weet Virginia Woolf steeds de meest uitbundige en extravagante scenes in te bedden in een historische werkelijkheid. Daarmee bespeelt ze op een geweldige wijze haar lezers; de grootste onmogelijkheden zijn op een bepaalde manier toch ook waar, voel je onwillekeurig. Woolf omschrijft het in haar dagboek als ‘truthful; but fantastic’, en zo komt het ook over als je leest.

Haar liefde voor Vita Sackville-West inspireerde Woolf; in Orlando’s verhaal zijn talloze parallellen te vinden met het leven van deze vrijgevochten schrijfster. In die zin ís Orlando ook een biografie; een tekst toegewijd aan één werkelijk bestaande persoon, die niet alleen beschreven wordt in een reeks ervaringen, maar ook in spirit.
Het biografische spel wordt consequent doorgevoerd; Woolf heeft zelfs beeldmateriaal van Orlando bijgevoegd (waaronder enkele portretten van Vita Sackville-West zelf). Ook komt de biograaf regelmatig expliciet aan het woord – en die is nog al eens gefrustreerd over de beperkingen van de traditionele biografie:

It was now November. After November, comes December. Then January, February, March, and April. After April comes May. June, July, August follow. Next is September. Then October, and so, behold, here we are back at November again, with a whole year accomplished.

This method of writing biography, though it has its merits, is a little bare, perhaps, and the reader, if we go on with it, may complain that he could recite the calendar for himself and so save his pocket whatever sum the Hogarth Press may think proper to charge for this book. But what can the biographer do when his subject has put him in the predicament into which Orlando has now put us? Life, it has been agreed by everyone whose opinion is worth consulting, is the only fit subject for novelist or biographer; life, the same authorities have decided, has nothing whatever to do with sitting still in a chair and thinking. Thought and life are as the poles asunder. Therefore–since sitting in a chair and thinking is precisely what Orlando is doing now–there is nothing for it but to recite the calendar, tell one’s beads, blow one’s nose, stir the fire, look out of the window, until she has done.

Orlando is daarmee niet alleen een roman en een biografie, maar ook een parodie op de biografie. En daarmee is de genre-mash-up compleet. Dat doet Virginia Woolf niet alleen omdat het grappig is, of omdat het bij Vita Sackville-West past, of simpelweg omdat het kán. Dit hele groots aangepakte spel is ook nódig. Het plaveit de weg voor het grootste spektakelstuk binnen het verhaal: het moment waarop Orlando verandert van een man in een vrouw. Het is een breed uitgesponnen, lyrische scene, inclusief trompetgeschal. En daarna schrijft Woolf dit:

We may take advantage of this pause in the narrative to make certain statements. Orlando had become a woman – there is no denying it. But in every other respect, Orlando remained precisely as he had been. The change of sex, though it altered their future, did nothing whatever to alter their identity.

Het woordgebruik van de serieuze, feitenminnende biograaf wordt hier ten volste benut om ons als lezers te laten aanvaarden dat de hoofdpersoon van sekse verandert, en bovendien dat dit niets uitmaakt: het heeft geen gevolgen voor zijn/haar karakter of zijn/haar herinneringen. Verderop positioneert onze biograaf zich tegenover andere historici die zich over de kwestie hebben gebogen:

Many people, taking this into account, and holding that such a change of sex is against nature, have been in great pains to prove (1) that Orlando has always been a woman, (2) that Orlando is at this moment a man. Let biologists and psychologists determine. It is enough for us to state the simple fact; Orlando was a man till the age of thirty; when he became a woman and has remained so ever since.

De feiten worden kordaat voorgelegd, en als lezers worden wij geacht net zo kordaat te zijn in het accepteren van deze sekseverandering. We zijn nog niet eens halverwege de roman; de sekseverandering is slechts een deel van het grote geheel. Als je op zo’n geestige, frivole manier het traditionele perspectief op man-zijn en vrouw-zijn kunt kantelen; dan ben je wat mij betreft een held. Virginia Woolf breekt niet alleen de regels van het romanschrijven, ze schuift ook starre maatschappelijke opvattingen aan de kant alsof het niets is. Dat is een van de redenen waarom Orlando mij zo ontzettend dierbaar is.

Het spel met de wetten van de biografie is een wezenlijk onderdeel van Orlando en er is een voortdurende wisselwerking tussen het verhaal en de vorm. Het is dan ook een gemis dat in veel latere edities de ondertitel ‘A biography’ is weggelaten. Dat neemt een heel deel van het spanningsveld weg – en de lezer wordt een goede grap ontnomen. De Nederlandstalige editie die ik in huis heb (Bezige Bij, 1993) maakt het nog bonter. Daarop staat niet ‘Een biografie’ maar, pontificaal onder de titel, ‘Roman’! Virginia Woolf wordt pardoes binnen de lijntjes gedwongen – om de Nederlandse lezertjes vooral maar bij de hand te houden? De Bezige Bij was in 1993 blijkbaar behoudender dan Virginia Woolf in 1928, en schatte het lezerspubliek dommer in. Maar ik hoed mij om me hier al te kwaad over te maken: Orlando wás tenminste nog in het Nederlands beschikbaar. Er is op dit moment helemaal geen Nederlandstalige editie in omloop. Engelse uitgaven zijn er gelukkig in alle soorten en maten, voor iedereen die dit geweldige toonbeeld van vrijheid in huis wil halen.

Ik hoor wel eens dat mensen aarzelen om aan Virginia Woolf te beginnen. Ze staat bekend als een genie en er is een stroom aan studies en essays over haar werk verschenen. Ik ben bang dat zij daardoor het stempel van ‘ingewikkeld’ heeft gekregen. Vergeet dat gewoon, als dat een drempel is. Orlando is allesbehalve taai. Ik wist nauwelijks waar ik aan begon toen ik het als jongere voor het eerst las – en ik was er compleet van ondersteboven. Bij latere herlezingen ontdekte ik steeds meer verwijzingen, statements en grappen die eerder langs me heen waren gegaan, maar dat maakt die eerste leeservaring niet minder waard. Je hoeft niet alles te begrijpen om van Orlando te kunnen genieten. Dit boek is een feest voor iedereen die niet keurig binnen de lijntjes leeft, denkt – en leest.