Selma Lagerlöf is een van de stoerste vrouwen uit de literatuurgeschiedenis, en toch kennen we haar hier eigenlijk alleen maar van haar kinderboek ‘Nils Holgerssons Wonderbare Reis’.

Naturalisme, die hypervorm van realisme, was in de mode toen zij begon met schrijven. Haar landgenoten dweepten met de cynische realist August Strindberg. Lagerlöf koos ervoor om volledig haar eigen weg te gaan en een unieke literaire vorm uit te vinden. Haar mengeling van volkssagen, legenden, geschiedenis en sociaal realisme is volstrekt eigen. Misschien is niet al haar werk even relevant voor hedendaagse lezers, maar ik wil graag even stilstaan bij een werk dat nog altijd intrigerend is: de bijzondere novelle En Herrgårdssägen.

Voordat we in de tekst duiken even dit: in het Nederlands is En Herrgårdssägen in 1900 vertaald als Ingrid, een hedendaagse vertaling is op dit moment niet verkrijgbaar. Ik citeer daarom uit een Engelse vertaling die gratis beschikbaar is bij het Gutenberg Project. Nadeel: Lagerlöf wilde dat haar teksten goed klonken als je ze voorlas, haar werk heeft een geweldig ritme, dat in deze vertaling helaas verloren is gegaan.

Hoofdpersoon Hede is een wat dromerige, vioolspelende student als zijn familie in financiële problemen komt. Hij probeert met weinig succes op verschillende manieren geld te verdienen. Als hij met tweehonderd geiten in de sneeuw door het bos loopt, om ze verderop te verkopen, overkomt hem dit:

He bore it bravely until the goats began to moan. The first day they were a lively, rather noisy herd. He had had hard work to make them all keep together, and prevent them from butting each other to death. But when they seemed to understand that they could not be saved their nature changed, and they completely lost their courage. They all began to bleat and moan, not faintly and peevishly, as goats usually do, but loudly, louder and louder as the danger increased. And when Hede heard their cries he felt quite desperate.

Auteurs worden vaak geprezen als ze een beeld goed weten te vangen, maar hier krijgt Lagerlöf het voor elkaar om een geluid perfect op papier te zetten. De geiten, die eerst nog gewoon zacht blaten, maar in hun doodsangst steeds harder tekeer gaan, schreeuwen van de pagina af. In het Zweeds is dit een geweldig melodische zin met terugkerende ö- en u-klanken:

De började alla bräka och klaga, inte svagt och tunt, som getter bruka, utan mycket starkt, högre och högre, alltsom nöden blev större.

Klank en betekenis en emotie vallen hier samen, zo’n zin alleen al is een klein meesterwerkje.
In de laatste zin van dit fragment, overigens, staat in het Zweeds letterlijk dat Hede denkt dat hij ‘waanzinnig’ wordt, in plaats van ‘wanhopig’. Zoals zal blijken. Zijn beproeving is met het aanzwellende geblaat nog niet voorbij:

He rushed at the animals, which allowed themselves to be covered by the snow, swung his whip over them, and hit them. It was the only way to save them, but they did not stir. He took them by the horns and dragged them along. They allowed themselves to be dragged, but they did not move a foot themselves. When he let go his hold of their horns, they licked his hands, as if beseeching him to help them. As soon as he went up to them they licked his hands.

De nachtmerrie waarin Selma Lagerlöf ons meesleurt is wat mij betreft compleet in die herhaling van het likken van de handen. Ze laat daarmee niet alleen de wanhoop van Hede zien, zijn hopeloze getrek aan die stervende beesten, maar ook de emotie van de geiten zelf. Ze smeken om hulp, ze weten dat ze doodgaan. En de sneeuw, die het slagveld bedekt.

Met dit grote, dramatische gegeven doet Lagerlöf iets bijzonders, een psychologisch kunststukje: Hede ontwikkelt een fobie. Dat ziet er zo uit:

All the horses stood with their heads deep in bundles of hay and nosebags, chewing. There was no question of their being able to do the man any harm, but he had his own ideas as to the danger of going past such a long row of animals.

Two or three times he made an attempt, but his courage failed him, so that he was obliged to turn back. He was not afraid that the horses would bite or kick. It was quite enough for him that they were so near that they could see him. It was quite enough that they could shake their bridles and scrape the earth with their hoofs.

[…]

He sighed deeply, for in this world it was a sad and troublesome thing to be so afraid of all four footed animals as he was. He was really not afraid of any other animals than goats, and he would not have been at all afraid of horses and dogs and cats had he only been quite sure that they were not a kind of transformed goats. But he never was quite sure of that, so as a matter of fact it was just as bad for him as if he had been afraid of all kinds of four-footed animals.

Lagerlöf neemt hier de ruimte om de lezer stap voor stap Hedes angst te laten ondergaan. Een fobie ken ik toevallig uit eigen ervaring. Het is een overweldigende, maar irrelevante en daarmee absurde angst, nauwelijks uit te leggen aan iemand die het zelf niet voelt, tenzij je aandachtig bekijkt wat er in iemands hoofd gebeurt. En dat is precies wat Lagerlöf hier doet. Vooral het feit dat de angst als het ware is ‘overgesprongen’ van geiten naar alle viervoetige dieren vind ik zeer realistisch. Het is bizar, maar het is inzichtelijk gemaakt, en daar gaat het om. We weten nu hoe Hede vroeger was, waar zijn angst vandaan komt, hoe de angst in zijn hoofd werkt. We kunnen onze schouders er niet meer over ophalen. Dat is voor de rest van het verhaal belangrijk, want er wordt van ons gevraagd dat we met hem meeleven en dat we enkele plotwendingen blijven begrijpen. Lagerlöf laat zichzelf als verteller dan ook nadrukkelijk zien als ze de volgende zinnen aan deze passage toevoegt:

It was no use his thinking of how strong he was, and that these small peasant horses never did any harm to anyone: he who has become possessed of such fears cannot reason with himself. Fear is a heavy burden, and it is hard for him who must always carry it.

Wat een compassie spreekt hier uit. Deze zinnen zijn ook niet voor meerdere uitleg vatbaar. Als er een lezer zou zijn die na alle voorgaande scenes nog steeds de neiging heeft om schamper te denken: ‘die is gek’, dan maakt Lagerlöf daar nu korte metten mee. Hede draagt een zware last, en het ligt buiten zijn vermogen om daar iets aan te doen.

Juist een fobie is een psychische stoornis die heel goed aansluit bij het werk van Lagerlöf. De verwrongen perceptie van de werkelijkheid die in een fobische geest plaatsvindt, past goed bij haar verhalen, waarin het dagelijkse Zweedse leven vaak samensmelt met fantastische, mythische gebeurtenissen. Lagerlöf begrijpt de menselijke geest heel goed, en laat zien dat daarin meer kan plaatsvinden dan wat tastbaar en nuchter te bevatten is. Daarmee verwijdert ze zich niet verder van de realiteit, daarmee belicht ze juist een complex aspect van de realiteit. En herrgårdssägen is daar een prachtig voorbeeld van.

En herrgårdssägen is in 2013 verstript door Marcus Ivarsson, een project dat vergelijkbaar is met de verstripping van De Avonden door Dick Matena. Beeld in dit blog is uit deze strip afkomstig.