Nikolaj Gogol staat bij ons bekend als een van de grote klassieke Russische auteurs, maar hij groeide op in de Oekraïense regio Poltava. Het gebied was op dat moment onderdeel van het Russische Keizerrijk. De schrijver wordt door zowel Oekraïne als Rusland gezien als een nationale held.
Het is heel gebruikelijk om het in Nederland te hebben over ‘de Russische schrijver Gogol’. Dat is een problematische benaming, blijkt uit een studie van hoogleraar Edyta Bojanowska. Gogol identificeerde zich sterk met Oekraïens nationalisme én voelde zich verwant met de Russische literaire traditie.
De vraag of Gogol een Russisch of Oekraïens schrijver was, speelde al tijdens zijn leven. Zoals Edyta Bojanowska uitlegt: ‘Zijn leven lang speelde hij met een dubbele nationale loyaliteit: zijn Oekraïense culturele en etnische identiteit viel samen met zijn burgerlijke toewijding aan het Russische keizerlijke patriottisme. Op latere leeftijd, toen hij door de Russen onder druk werd gezet om ondubbelzinnig zijn enige en ware loyaliteit te verklaren, koos Gogol ervoor om de vraag te omzeilen door te beweren dat de Russische en Oekraïense kanten van zijn ziel elkaar wederzijds verrijkten.’
Taras Bulba
De lange strijd om Gogol is het meest zichtbaar in de geschiedenis van zijn novelle Taras Bulba. Dit verhaal over Oekraïense kozakken schreef hij in 1835, om in 1942 een ‘gerussificeerde’ versie uit te brengen. Toen in 2009 zowel Rusland als Oekraïne de geboortedag van Gogol eerden, leidde Taras Bulba tot een venijnige botsing. Rusland bracht een verfilming uit op basis van de gerussificeerde versie, Oekraïne kwam met een TV-productie op basis van het origineel. De Russische film werd in Oekraïne verboden wegens nationalistische Russische propaganda. De film is mede gefinancierd door het Russische ministerie van cultuur en gaat uit van het idee dat er geen zelfstandig Oekraïne bestaat (in de woorden van de regisseur, Vladimir Bortko).
Verbonden met Oekraïne
Hoezeer Gogol zich verbonden voelde met de Oekraïense cultuur legt de Oekraïens-Amerikaanse schrijfster Irene Zabytko uit in dit stuk uit april 2022. Ze beschrijft hierin onder meer dat Gogol de teksten van Oekraïense volksmuziek vastlegde en naar een musicoloog stuurde, zodat ze niet verloren zouden gaan. Gogol keerde regelmatig terug naar zijn geboorteplaats Velyki Sorochyntsi. Er is nu een museum gevestigd. Overigens is ook in het huis in Moskou waar hij zijn laatste levensjaren doorbracht een museum.
N.B. In 2016 schreef ik voor het eerst over de strijd om Gogol. Toen maakte ik onderstaande infographic. Sinds de start van de oorlog in Oekraïne in maart 2022 wordt deze pagina weer regelmatig bezocht, vandaar een volledige update. Of er oorlogsgeweld is in Velyki, kan ik niet achterhalen.
