We construeren onszelf en ons verleden tot er een samenhangend geheel ontstaat, maar iedereen weet van zichzelf dat dit niet het hele verhaal is. Achter het ogenschijnlijk eenduidige beeld dat we van onszelf presenteren aan de buitenwereld zit een wirwar van onvolledige herinneringen en veranderde opvattingen.

Die innerlijke chaos die in elk mens zit, wordt vaak weggefilterd uit romanpersonages, zodat er duidelijk afgebakende karakteristieken overblijven. Niet bij Anne Enright. The Gathering opent ze zo:

I would like to write down what happened in my grandmother’s house the summer I was eight or nine, but I am not sure if it really did happen.

Het is een slimme, nieuwsgierigmakende opening, die doet denken aan de start van een thriller. Ware het niet voor die bijzin: but I am not sure if it really did happen. Uit deze frase bloesemt de verdere vertelwijze voort. Dit wordt géén ronde plot op weg naar een centrale ontknoping. Het zoeken naar herinneringen – en naar de wáárheid van herinneringen – is een doorlopend proces in de roman.
Veronica is een middelste in een Iers gezin van twaalf kinderen, en haar alcoholische broer Liam heeft pas zelfmoord gepleegd. Hij was slechts elf maanden ouder, zij is ‘the one who loved him most’. Ze zoekt in haar geheugen naar hoe hij was, hoe zij samen waren, en naar de stappen op weg naar zijn zelfmoord. Daarbij puzzelt ze op details, bijvoorbeeld een herinnering aan een markante badmuts van haar grootmoeder Ada, waarbij ze een bijbehorende anekdote eerst toeschrijft aan zichzelf op driejarige leeftijd, dan aan haar jongere zusje Kitty, dan een vervangende anekdote weer betrekt op zichzelf:

Here’s me, definitely, pulling the bathing cap over my face. I lick the salty inside of it, until it seals me up – the smell of Ada’s hair in the sea. Then I start to drown in the pink light, that explodes with soft flowers of bright red, and a curiously bright black.
Did this happen? The world hurting as the cap is pulled away; Ada, outside of me, shouting. Me being pushed into her meagre breast, that tasted of Lux flakes and wool.
More probably, it was Liam put the hat over my face and nearly killed me. Or it was Kitty who got smothered by the two of us. We played at fainting all the time, which would place the hat – the delicious, fantastic pink bathing hat, with the floppy yellow flowers – in the world of an eight-year-old as opposed to the world of one who is only three.

Het definitely, enkele regels later gevolgd door Did this happen? neemt ons mee in Veronica’s onzekere stappen dieper haar geest in. De zintuigelijke gedetailleerdheid geeft de indruk dat ze daadwerkelijk een herinnering herbeleeft, terwijl tegelijkertijd in het Then I start to drown de pijnlijke associatie met Liams verdrinkingsdood zich opdringt. Duikt Veronica in een ‘echte’ herinnering, of vereenzelvigt ze zich met haar broer? Met haar zorgvuldige woordkeuze weet Enright het gevoel over te brengen van iemand die zich bijna meditatief overgeeft aan haar herinneringen, tot ze het gevoel heeft te verdrinken (in een badmuts, in een gebeurtenis van ruim dertig jaar eerder), om dat vervolgens te contrasteren met het prachtige Ada, outside of me. Een perfecte taalbeheersing, waarin elk weloverwogen woord klopt, tot en met de nuchtere analyse om tot de meest waarschijnlijke waarheid te komen.

Veronica’s graduele inzichten worden steeds zo zorgvuldig ingetekend, bijvoorbeeld als ze in enkele pagina’s een herinnering ontrafelt waarin ze samen met Liam afscheid gaat nemen van haar overleden opa, en zich uiteindelijk realiseert dat Kitty achter hen heeft gestaan:

And now of course I must add Kitty in from the start, my little sister, trailing up the stairs behind us, because she must have been there too.

She must have been there. Steeds dichter de feitelijke waarheid naderend. Ik heb grote bewondering voor het meesterschap waarmee Enright deze scenes opbouwt, zoveel gelaagder dan de in veel romans toegepaste, routineuze flashback, die in de slechtste gevallen niet meer dan een informatieoverdrager is.
Voor degenen die nu onwillekeurig aan het beroemde madeleinefragment van Marcel Proust moeten denken: nee, dit kun je niet met elkaar vergelijken, al gaat het bij beide om het speuren naar herinneringen. Enright is minder verheven en extatisch, minder gekunsteld ook. Het hele madeleinefragment draait om een uitzonderlijke, unieke sensatie, terwijl Enright juist datgene weet te vangen wat ons allemaal van tijd tot tijd overkomt, in die kronkelige paden van ons brein.

De eerste keer dat ik The Gathering las, was ik vooral onder de indruk van het meesterschap waarmee Enright de oerkracht van zo’n groot gezin tot leven weet te wekken, al die kleine, vanzelfsprekende details van onderlinge woede en onderlinge liefde. Er ligt geen deken van vergoelijkende warmte over het familieleven heen; Enright is scherp, zoals een schrijver zou moeten zijn over dit onderwerp, meen ik, denkend aan het grote gezin waar mijn man uit voortkomt.
Herinneringen zijn binnen een familie altijd verraderlijk, ieder heeft z’n eigen waarheid, en wat voor de een significant is, is dat voor de ander helemaal niet. Enright refereert hier soms subtiel aan:

I try to slow down to the pace of my memory, but it’s slipping by me too fast.
‘Do you remember this road?’ I say to Kitty.
‘What road?’
‘This road.’
‘What about it?’

Nu is Anne Enright niet iemand die zichzelf thematische restricties oplegt: The Gathering gaat over de sores van het grote gezin en over alcoholisme, maar ook over een wankel huwelijk, ouderschap, levenskeuzes. En boven alles over rouw. Daarin raakt ze heel dicht de realiteit. Want het meest onwerkelijke van rouw is dat het leven in al z’n totaliteit gewoon doorgaat en alle ballast uit het verleden mee blijft wegen. Onder die woede die Veronica voelt voor haar man zit rouw, onder de familie-irritaties zit rouw, onder de wrange humor, onder het benoemen van de akelige en onberekenbare kanten van Liam, onder de grillig gefragmenteerde sprongen tussen heden en verleden, tussen feiten en hersenspinsels. En vooral in de manier waarop ze zich vastbijt in de brokstukken die ze in haar geheugen uitgraaft. Er is bijvoorbeeld een passage waarin ‘What did we talk about? I wish I knew’ een halve pagina later gevolgd wordt door ‘I wish I could remember exactly what he said, but conversation doesn’t stick to my memory of Liam’ en een alinea verder, opnieuw: ‘It was the summer, and sometimes we were still talking when the sun came up – but I have no idea what these conversations were’.
De impliciete wanhoop in die herhaling, daarin is het verlies voelbaar, zonder dat het hoeft te worden uitgespeld.

Literatuur is, denk ik, onder meer hiervoor bedoeld. Om te onderzoeken hoe wij zijn, achter onze façade. Er wordt vaak gezegd dat literatuur de enige kunstvorm is waarbij je werkelijk in het hoofd van een ander kunt stappen. Niet alle auteurs maken daar gebruik van, soms omdat ze andere bedoelingen met hun werk hebben, soms omdat ze er niet toe in staat zijn. Anne Enright is er een meester in. Ze is scherp en grondig in het verkennen van de gedachtenstroom van haar complexe hoofdpersoon. Dat is een verademing, in een tijd waarin iedereen de opgeschoonde versie van zichzelf deelt op social media. Enright laat ons zien hoe rommelig en gefragmenteerd de bouwstenen zijn waarop we onze identiteit baseren. Hoe daar ook familieleden bijhoren waar we eigenlijk niets mee gemeen hebben, half-vergeten jeugdliefdes, plaatsen waar we nooit meer komen, dromen die we niet meer najagen. En incomplete herinneringen aan mensen die er niet meer zijn.