‘I am Heathcliff’, staat er op de theemok. Wat een merkwaardig literair souvenir. Nogal confronterend ook. Ben ik Heathcliff? Zijn er lezers die zichzelf Heathcliff vinden? In hoeverre vereenzelvig je je met een literair personage? En waarom zou je dat via een theemok uit willen dragen?

De mok zie ik in de museumwinkel van Brontë Parsonage, het huis van de zussen Brontë in het onwaarschijnlijk pittoreske Engelse dorpje Haworth. Ik sta hier niet voor niets, ik ben net zo gefascineerd door het oeuvre en het leven van de zussen als al die andere bezoekers. Nadat we het huis hebben bekeken en onze souvenirs hebben gekocht, wandelen we over de hei, waar we verweerde bordjes volgen die ons in het Engels en Japans de weg wijzen naar een boerderij die niet Wuthering Heights is. We weten dat Emily Brontë haar beroemde roman niet op dit eenzame gebouw heeft gebaseerd, maar dat doet er niet toe. Ze was hier, in gedachten verzonken liep zij over deze zelfde smalle paden. In dit desolate landschap is het werk van de zussen voelbaar. En dus loop ik hier ook en probeer me voor te stellen hoe een jonge vrouw rond 1846 de inspiratie kreeg om een van de meest excentrieke romans van haar tijd te schrijven.

‘I am Heathcliff’ – een intrigerend, veel bestudeerd citaat. Het komt uit deze passage:

‘My love for Linton is like the foliage in the woods: time will change it, I’m well aware, as winter changes the trees. My love for Heathcliff resembles the eternal rocks beneath: a source of little visible delight, but necessary. Nelly, I am Heathcliff! He’s always, always in my mind: not as a pleasure, any more than I am always a pleasure to myself, but as my own being.’

Om te begrijpen wat hier wordt gezegd, moeten we doorgronden wie Heathcliff is, en wie degene is die hier zo gepassioneerd verklaart dat ze Heathcliff is: Catherine Earnshaw.

Catherine is op het moment dat Emily Brontë deze woorden in haar mond legt een jong meisje dat net besloten heeft om te trouwen met de welgestelde Edgar Linton. Ze woont op een eenzame boerderij, waar ze is opgegroeid met haar vreselijke broer Hindley. Zo wordt ze als kind omschreven:

‘[…] she put all of us past our patience fifty times and oftener in a day: from the hour she came down-stairs till the hour she went to bed, we had not a minute’s security that she wouldn’t be in mischief. Her spirits were always at high-water mark, her tongue always going–singing, laughing, and plaguing everybody who would not do the same. A wild, wicked slip she was–but she had the bonniest eye, the sweetest smile, and lightest foot in the parish […]’

Emily Brontë toont Catherine als een meisje dat zich vanaf haar vroegste jeugd niets aantrekt van enig gezag. Uitbundig, ongeremd, ongehinderd door conventies. Ze woont ver van de bewoonde wereld, ‘goede manieren’ tellen niet. Als dit wilde meisje een jaar of zes is, komt haar vader thuis met een jongetje dat hij heeft opgepikt van de straten van Liverpool:

‘[…] a dirty, ragged, black-haired child; big enough both to walk and talk: indeed, its face looked older than Catherine’s; yet when it was set on its feet, it only stared round, and repeated over and over again some gibberish that nobody could understand. […]’

De precieze afkomst van Heathcliff met zijn ‘gibberish’ is onduidelijk, maar havenstad Liverpool speelde een belangrijke rol in de slavenhandel. Waar het jongetje ook vandaan komt, we weten zeker dat hij er miserabel aan toe is. Er ontstaat een innige vriendschap tussen de twee kinderen, die nog wordt verhevigd als Catherines vader sterft en haar tirannieke, alcoholische broer aan het hoofd van het huishouden komt te staan:

‘[…] it was one of their chief amusements to run away to the moors in the morning and remain there all day, and the after punishment grew a mere thing to laugh at.’

Catherine krijgt een beschaafd vernislaagje als ze eenmaal over de vloer komt bij broer en zus Edgar en Isabella Linton, maar ze blijft in wezen hetzelfde wilde meisje:

‘[…] and led her to adopt a double character without exactly intending to deceive any one. In the place where she heard Heathcliff termed a ‘vulgar young ruffian,’ and ‘worse than a brute,’ she took care not to act like him; but at home she had small inclination to practise politeness that would only be laughed at, and restrain an unruly nature when it would bring her neither credit nor praise.’

In deze context laat Emily Brontë Catherine zeggen: ‘I am Heathcliff’. Als je ziet hoe de karakters zijn uitgewerkt vóór deze uitspraak, denk ik dat het heel duidelijk is wat ze hiermee bedoelt. Catherine herkent in Heathcliff haar evenbeeld. Ze zijn aan elkaar verbonden omdat ze elkaars gelijke zijn. Ondanks de verschillen in sekse en afkomst zijn Catherine en Heathcliff een en dezelfde. Het zijn twee jongeren die geen boodschap hebben aan de normen en waarden van anderen, die zeggen en doen wat ze willen. Ze zijn allebei hard en eigengereid, en hoe meer weerstand ze ondervinden, hoe meer deze karaktertrekken worden versterkt. Dat geldt voor beiden. Ze doen niet voor elkaar onder, zijn zo aan elkaar gewaagd dat het niet duidelijk is waar de een ophoudt en de ander begint. Dit meisje en deze jongen zijn aan elkaar gelijk.

Ik kan dit niet genoeg benadrukken, want er is iets merkwaardigs aan de hand met dit citaat, en, wat dat betreft, ook met het boek. ‘I am Heathcliff’ is bekend komen te staan als het toppunt van een romantische, zelfopofferende uitspraak. Dit is voor een deel te wijten aan Simone de Beauvoir, die in ‘De Tweede Sekse’ betoogt dat deze uitroep symbool staat voor de overgave van Catherine aan haar geliefde, dat zij verdwijnt in het universum van Heathcliff.
Nu is Wuthering Heights een multi-interpretabel boek en zijn er veel aspecten waar je over kunt discussiëren, maar dat Catherine zichzelf zou opofferen – nee, dat suggereert Emily Brontë nergens.

Ik denk dat onder meer deze onterechte interpretatie van die cruciale uitspraak in de roman er schuldig aan is dat Heathcliff vaak gezien wordt als een klassieke ‘romantische held’. Emily Brontë trapt dat idee zelf omver. Hier laat ze Heathcliff aan het woord over zijn huwelijk met Isabella Linton (enkele jaren nadat Catherine met Edgar is getrouwd):

‘She abandoned them under a delusion,’ he answered; ‘picturing in me a hero of romance, and expecting unlimited indulgences from my chivalrous devotion. I can hardly regard her in the light of a rational creature, so obstinately has she persisted in forming a fabulous notion of my character and acting on the false impressions she cherished.’

Hoewel je met recht kunt argumenteren dat Emily Brontë is beïnvloed door de Romantiek, is het veel te beperkt om in Wuthering Heights het doorsneeverhaal van twee gekwelde geliefden te zien. Zowel Heathcliff als Catherine voldoen niet aan het cliché. Ze zijn niet sympathiek, niet heroïsch, niet edelmoedig. Ze ruïneren de levens van hun tegenspelers Edgar en Isabella Linton. Deze roman laat tot in detail zien hoe twee mensen onder extreme omstandigheden kunnen uitgroeien tot bijzonder nare karakters. Let wel: ook Edgar en Isabella Linton zijn bepaald geen aangename personen. Wuthering Heights toont de mens in al zijn akeligheid. In de loop der tijd is het volkomen onterecht gereduceerd tot een soort Beauty-and-the-Beast-achtig verhaal. De obsessieve liefde tussen Catherine en Heathcliff is een raamwerk waarbinnen Emily Brontë ons laat nadenken over klassenverschil, armoede, beschaving, wreedheid, waanzin, de (on)vrijheid van vrouwen, alcoholisme en het leven buiten de reguliere samenleving. Het past niet om zo’n complex en rauw meesterwerk een gemakzuchtig etiket op te plakken.

Die theemok met ‘I am Heathcliff’ heb ik niet aangeschaft. De marketeer die dit heeft bedacht, speelt wat mij betreft iets te veel in op de Disney-achtige interpretatie van Wuthering Heights, waarmee het boek van zijn klauwen wordt ontdaan. Of hij denkt dat veel lezers de wraakzuchtige psychopaat in zichzelf omarmen, wat net zo verontrustend is. Degenen die de mok wel kopen, hebben die over de scène heen gelezen waarin (spoiler) Heathcliff het hondje van zijn vrouw vermoordt, of valt dat genoeglijk binnen het romantische ideaal? Nee, ik ben Heathcliff niet. Ook ben ik Catherine niet, die zegt dat ze Heathcliff is. Ik vereenzelvig mij niet met het destructieve tweetal, hoe belangrijk ik het ook vind dat zij een plaats hebben gevonden in de literatuur. In plaats van te blijven talmen in de souvenirwinkel ben ik nog eens over de heide gaan lopen, diep in mijn jas gedoken, tegen de wind in. Dit is Wuthering Heights. Een gevoel dat in geen enkel souvenir te vangen is.

(Her)lezen? Wuthering Heights is makkelijk verkrijgbaar, in goedkope en luxe uitgaven. Er zijn ook edities voor kinderen en jongeren verschenen. De Nederlandse vertaling Woeste Hoogten is gelukkig ook nog altijd in druk. Wil je het boek niet kopen, maar wel lezen, dan kun je op internet terecht (de rechten zijn vervallen, dus het is legaal verkrijgbaar). Een fan heeft een indrukwekkend uitgebreide website gemaakt met allerlei details over het boek. Hier is ook de complete roman te lezen.