Ali Smith was opgetogen te ontdekken dat een boek zes weken nadat zij de laatste punt had gezet, in de winkel kan liggen. Dat wat je schrijft over het nu, ook in het nu uitgegeven kan worden. Het gaf haar nieuwe vergezichten op een thema dat haar al haar hele oeuvre bezighoudt: tijd. Ze besloot een cyclus te schrijven over de seizoenen, te starten met de herfst.

Ik hoorde haar over dit inspirerende inzicht vertellen tijdens een interview in Amsterdam, als een van de velen die in de zaal aan haar lippen hing. De cyclus was een oude schrijversdroom, dit was het moment om die waar te maken. Even voor het interview had ze voorgedragen uit de openingsroman, Autumn. Hoewel ik naar deze avond had uitgekeken, had ik niet verwacht dat het mij zo zou ontroeren om Ali Smith fragmenten te horen voorlezen, die ik een paar maanden eerder zelf in stilte in mij had opgenomen. Wat klank kan doen voor iemand die zo muzikaal schrijft als zij. Ze heeft geen theatrale vertelstem, eerder klinkt ze licht. In die lichtheid weet ze sterke accenten aan te brengen. En ineens zie je dan de intentie achter de woorden tot leven komen. Dit is een deel uit een van de passages die ze voorlas:

All across the country, people felt legitimized. All across the country, people felt bereaved and shocked. All across the country, people felt righteous. All across the country, people felt sick. All across the country, people felt history at their shoulder. All across the country, people felt history meant nothing. All across the country, people felt like they counted for nothing. All across the country, people had pinned their hopes on it. All across the country, people waved flags in the rain. All across the country, people drew swastika graffiti. All across the country, people threatened other people. All across the country, people told people to leave. All across the country, the media was insane. All across the country, politicians lied. All across the country, politicians fell apart. All across the country, politicians vanished. All across the country, promises vanished. All across the country, money vanished.

De volledige passage duurt bijna drie pagina’s. De cadans kruipt onder je huid, als je het leest. Het hele land, het hele land – die herhaling laat je voelen dat er niemand onaangedaan is, dat er tumult is, dat er iets absoluuts is gebeurd. De manier waarop ze daarbij contrasten aan elkaar rijgt, geeft samenhang aan al die tegenstellingen. Zoals de woordherhalingen waarmee ze eerst het drietal politicians lied – fell apart – vanished aan elkaar verbindt, om de laatste vervolgens het startpunt te laten zijn van een nieuw drietal: politicians – promises – money vanished. Steeds weeft ze zo een zekere onontkoombaarheid door haar opsomming heen. Tijdens het lezen moest ik ineens denken aan de literaire journalistiek van Svetlana Aleksijevitsj. Hoewel het een heel ander soort schrijver is, zag ik haar in deze pagina’s hetzelfde doen als Aleksijevitsj: registreren wat er gebeurt, en dat daarna orkestreren. Een prachtige methode om vanuit één pen de emoties van vele stemmen te laten doorklinken. In deze passage is Ali Smith journalist en dichter ineen – en dat in proza.
Toen ik haar dit hoorde voorlezen, was ik verrast door de afgemeten woede in haar stem bij het staccato ‘all around the country’. Een toon die ze liet vieren in de variaties. Daarin legde ze soms verbazing, soms somberheid, soms venijn, soms humor. De woorden werden muziek. Daarmee brengt klank een extra dimensie. Het laat de betekenis nog sterker doordringen: al die harde tegenstellingen zijn allemaal kanten van dezelfde medaille.

Marketing vs literatuur: de eerste Brexit-roman…

En die medaille, dat is natuurlijk de Brexit. Autumn werd op de markt gebracht als ‘de eerste Brexit-roman’. Als Ali Smith gevraagd wordt wat ze hiervan vindt, antwoordt ze ferm: “I just don’t care.”
Begrijpelijk, want deze roman is geen gefictionaliseerde beschouwing op de toestand in Groot-Brittannië op dit moment, of in ieder geval, niet alleen maar. De one-liner ‘eerste Brexit-roman’ roept bepaalde verwachtingen op, maar Ali Smith zal nooit een schrijver zijn die beantwoordt aan een verwachtingspatroon. Ze heeft in haar oeuvre elk idee over ‘hoe een roman hoort te zijn’ al wel eens doorbroken. Dat maakt het lezen van haar werk ook zo spannend.

Op een bepaalde manier is Autumn vertrouwd: een van de hoofdpersonen is een slim, eigenzinnig jong meisje, zoals we vaker zien in Smiths werk. Het meisje, Elisabeth Demand, sluit vriendschap met een onconventionele oude buurman, Daniel Gluck. De vriendschap bestaat vooral uit een verkenning van de verbeeldingskracht in uitzinnige dialogen, zoals deze. Daniel stelt voor samen een verhaal te verzinnen, en zegt tegen Elisabeth dat zij mag kiezen wat voor verhaal:

What’s the available choice? Elisabeth said.
Can be anything, Daniel said.
Like truth or lies? That kind of choice?
A bit oppositional, but yes, if you choose,
Daniel said.
Can I choose between war and peace?
Elisabeth said.
(There was war on the news every day. There were sieges, pictures of bags that had bodies in them. Elisabeth had looked up in the dictionary the word massacre to check what it literally meant. It meant to kill a lot of people with especial violence and cruelty.)
Lucky for you, you’ve got some choice in the matter, Daniel said.
I choose war, Elisabeth said.
Sure you want war? Daniel said.
Is sure you want war the first line of the story? Elisabeth said.
It can be, Daniel said. If that’s what you choose.
Who are the characters? Elisabeth said.
You make one up and I’ll make one up, Daniel said.
A man with a gun, Elisabeth said.
Okay, Daniel said. And I choose a person who’s come in disguise as a tree.
A what? Elisabeth said. No way. You’re supposed to say something like another man with another gun.
Why am I? Daniel said.
Because it’s war, Elisabeth said.
I have some input in this story too, and I choose a person who’s wearing a tree costume, Daniel said.

Waarmee ik hopelijk heb laten zien met wat ik bedoel, als ik zeg dat Ali Smith elk verwachtingspatroon doorbreekt. Het is een genot om deze dialoog nader te beschouwen; de reacties die de twee bij elkaar losmaken, de wendingen die dat oplevert. En natuurlijk wordt er tegelijk zoveel meer gezegd, natuurlijk is het onvermijdelijk dat wij, lezers, aan de Brexit denken als Daniel Gluck ‘a bit oppositional’ zegt over Elisabeths neiging om een zwart-wit keuze te maken. Dat hijzelf, met zijn inbreng van de bomenman, volkomen breekt met zwart-wit keuzes, is een verademing. Waarom twee mensen met een pistool tegenover elkaar zetten als je ook een man in een bomenpak op kunt voeren? Heel veel online discussies zouden met deze instelling gered zijn. Iedereen die zich verschanst achter keiharde wij-zijretoriek kan wel een dosis Ali Smith gebruiken.

Overigens, over verwachtingspatronen doorbreken gesproken: elke schrijfdocent vertelt aan beginnende schrijvers dat je nooit te vaak ‘zegt hij, zegt zij’ moet herhalen. En deze doorgewinterde, gelauwerde auteur kiest hier juíst voor die herhaling. Het ritme wordt pas doorbroken als een van de twee meer dan één korte zin uitspreekt: bij Okay, Daniel said. Waardoor wij niet alleen door de inhoud, maar ook door de breuk in het ritme door elkaar worden geschud bij de verschijning van die man in bomenkostuum.

Het heden als echo van de geschiedenis

Wat mij uiteindelijk het meest trof in Autumn: Ali Smith plaatst heel nadrukkelijk tegenover alle hardheid en scherpte en tegenstellingen van dit moment – liefde. Er komen tegenwoordig zoveel romans uit over ‘de rauwe werkelijkheid’, dat het bijna recalcitrant is om te schrijven over ‘de liefdevolle werkelijkheid’, zoals zij hier doet. De vriendschap tussen Daniel en Elisabeth roept optimisme en warmte op. Ook tot nadenken stemmend is dat Ali Smith het verhaal zo stevig laat wortelen in de geschiedenis. Je kunt zeggen dat ze over deze tijd schrijft, maar je kunt met net zoveel recht zeggen dat ze over het verleden schrijft. Beide krijgen evenveel gewicht, grijpen op elkaar in. Ze toont hoeveel verbondenheid er is met verhalen die achter ons liggen. Richting het einde van de roman laat ze een prachtige echo weerklinken op die venijnige Brexit-passage die ik aan het begin van dit stuk citeerde. Elisabeths moeder krijgt de kans om mee te doen aan een televisieshow over antiek. En als ze daarover (enigszins stoned) filosofeert, leidt dat tot:

All across the country all the things from the past stacked on the shelves in the shops and the barns and the warehouses, piled into display units and on top of display units, spilling up stairs from the cellars of the shops, down stairs from the attic rooms of the shops, like a huge national orchestra biding it’s time, the bows held just above the strings, all the fabrics muted, all the objects holding still and silent till the shops empty of people, till the alarms play their electronic beeps at the doors, till the keys turn in the locks in the thousands of shops and barns and warehouses all across the country. Then, when darkness falls, the symphony.

Zo staccato als Ali Smith op andere momenten is, zo vloeiend is ze hier, als ze schrijft over de stille getuigen van onze geschiedenis. Elk moment krijgt z’n eigen ritme. Als je aandachtig luistert, hoor je een rijke symfonie opklinken uit Autumn.

Dat deze grootheid in Amsterdam was, heeft alles te maken met het verschijnen van deel twee van de cyclus: Winter. Ik ga er binnenkort aan beginnen. Voor nu koester ik nog even de handtekening die ze in mijn exemplaar heeft gezet. Het maakt me heel blij om juist met deze schrijver in hetzelfde tijdsgewricht te leven en gewoon, zomaar een handtekening te kunnen ontvangen. Zoveel schrijvers van wie ik ten diepste houd zijn (al lang) niet meer onder ons. Voor mij is het een groot cadeau dat Ali Smith schrijft over het nu, en dat ik dat ook daadwerkelijk in dit heden mag lezen.

Ali Smith was in de Amstelkerk in Amsterdam op 13 maart 2018. Daarbij werd zij geïnterviewd door Liddie Austin. Autumn is ook in het Nederlands vertaald: Herfst.

[otw-bm-list id=”43″]