De jaren 10 van de 21e eeuw zitten er bijna op… en wat een ongelooflijk turbulent decennium was het! Schrijvers die hun tijd proberen te duiden, hebben een wereld op drift onder hun hoede. Hoe ze dat aanpakken? Deze vijf romans helpen om onze tijd te bevatten – voor onszelf, en voor de generaties na ons.

Mohsin Hamid – Exit West / Exit West (2017)

En wat nu als vluchtelingen er gewoon zíjn? Vergeet alle harde standpunten over grenzen, vergeet de nachtmerrie van gruwelijke vluchtroutes over zee, vergeet de loopgraaf van ‘wir schaffen das’ tegenover ‘wir schaffen das nicht’. Zij die wanhopig weg willen uit hun land, kómen. Op briljante wijze stelt Moshin Hamid ons voor dit voldongen feit. In een niet nader benoemd land breekt oorlog uit. Nadia en Saeed willen aanvankelijk niet weg, maar zien op een gegeven moment geen andere mogelijkheid. Ze gaan door een deur – en komen in het rijkste deel van Londen terecht. En zij niet alleen.

Dat ene surrealistische gegeven geeft Hamid de ruimte om verhalen te vertellen voorbij al die vruchteloze discussies waarin het Westen vastgelopen lijkt te zijn. Hij creëert daarmee geen sprookjeswereld; Nadia en Saeed worden geconfronteerd met een gebrek aan basisbehoeften; met vreemdelingenhaat; met verstikkende heimwee; met samenleven te midden van verschillende mensen met ieder hun eigen moraal en zienswijze; met hoe zij zelf veranderen, door op een andere plek te zijn. Dát zijn de thema’s waar Moshin Hamid de discussie over wil laten gaan. Nee, geen sprookje. Maar ook geen loodzwaar drama. Hamid schrijft licht en liefdevol – maar wel met speldenprikjes die de lezer aan het denken zetten. Zoals hier, als de ‘oorspronkelijke bevolking’ van Engeland op het punt staat om de oorlog aan te binden met de nieuwkomers, maar dat op het laatste moment niet doet:

Perhaps they had grasped that the doors could not be closed, and new doors would continue to open, and they had understood that the denial of coexistence would have required one party to cease to exist, and the extinguishing party too would have been transformed in the process, and too many native parents would not after have been able to look their children in the eye, to speak with head held high of what their generation had done.

Nederlandse vertaling: Saskia van der Lingen

Tash Aw – Five Star Billionaire / Vijfsterren miljardair (2013)

De migratiestromen naar het Westen, die Moshin Hamid aanroert, hebben we het hele decennium non-stop in alle media voorbij zien komen. Tash Aw richt onze blik op migratiestromen waar we hier nauwelijks oog voor hebben: namelijk binnen Azië. De personages uit Five Star Billionaire houden zich helemaal niet bezig met dat stukje aarde waar wij toevallig wonen. Hun fervente dromen – en die van hun omgeving – draaien om Shanghai. Dit is de stad waar het móet gebeuren. Voor Phoebe omdat ze wil ontsnappen uit de armoede; in de ban van zelfhulpboeken zoekt ze naar een succesvolle versie van zichzelf. Voor Justin omdat zijn familie dat van hem verwacht; hij is degene die het familiebedrijf in China moet uitbouwen. Voor Yinghui omdat haar succes als zakenvrouw een buffer is tegen een familietrauma. Voor popster Gary omdat zijn platenmaatschappij vereist dat hij zijn Aziatische megasucces in China uitbouwt. Maar Shanghai is meedogenloos; een droom najagen betekent niet een droom vinden.

Tash Aw is zo goed in het schilderen van karakters, dat je als lezer intens betrokken raakt bij die ingewikkelde levens. Hij maakt gehakt van de hedendaagse illusie dat ‘je alles kunt bereiken, als je maar wilt’. Alleen al daarom een belangrijke weerslag van deze tijd. Five Start Billionaire is een pageturner, maar vergeet niet om af en toe ook even stil te staan, want Aw geeft stof tot nadenken. Een van de wijze lessen: de weinige westerlingen die in Five Star Billionaire figureren, zijn door de ogen van de hoofdpersonen wat abstracte, onbelangrijke figuren. Het leert ons dat voor een groot deel van de mensheid het Westen helemaal niet het middelpunt van de wereld is. Goed om te onthouden, als iemand weer eens roept dat ‘ze’ allemaal naar ‘ons’ willen komen.

When she was a child in small-town Malaysia, this was the kind of restaurant she had dreamed of eating in – how sophisticated, how lucky the people who had the chance to do so. In those days when she closed her eyes she imagined walking into somewhere like this as if it was no big deal, as if she did it all the time. It was not luxury alone that exited her, it was the habit of luxury, a life in which even the finest things became ordinary.

Nederlandse vertaling: Ton Heuvelmans

Juli Zeh – Unterleuten / Ons soort mensen (2016)

Van megastad naar gehucht: de inwoners van Unterleuten, een vergeten stukje platteland in de voormalige DDR, krijgen de buitenwereld op bezoek als er een windmolenpark wordt gepland. Wat volgt is een wijdvertakt spinsel van botsende belangen, ballast uit het verleden die nieuwe betekenis krijgt, kleine dromen die uit lijken te komen of juist vermorzeld dreigen te worden, kortom; alles staat klaar voor een catastrofe.

Tash Aws Phoebe vindt hier een echo in Linda; ook een jonge vrouw in de ban van een zelfhulpgoeroe. Ze denkt de wereld naar haar hand te kunnen zetten, als ze haar eigen potentie maar aanspreekt. Juli Zeh werkt dit thema echter totaal anders uit, het is fascinerend om de twee naast elkaar te lezen. De bonte stoet figuren die Juli Zeh voorbij laat komen, zegt iets over onze tijd en hoe we samenleven. Sociale satire ten top, want Zeh is niet alleen scherp, maar ook grappig. Vooral geniaal is hoe ze steeds net een andere kijk geeft op haar personages, door steeds met de blik van een ander te kijken. Linda door de ogen van haar vriend is heel iemand anders dan Linda door de ogen van haar zakenpartner of haar buurman. Zo krijgen we van iedereen een rijkgeschakeerd beeld – en zien we terloops ook even hoe desastreus vooringenomenheid kan uitpakken. Door al die veelstemmigheid is het moeilijk om één citaat uit de roman te lichten, maar deze geestige knipoog die Zeh uitdeelt naar haar eigen vertelvorm wil ik jullie niet onthouden:

Tegen zijn zin werd Frederik door de vraag in beslag genomen of Kron de dikke boer met het hondengezicht was of de gek die na de dorpsvergadering Konrad Meiler had klemgezet. Als hij zich in Unterleuten bevond had hij er al moeite mee om zich op de mensen in Unterleuten te concentreren. Maar als hij in Berlijn was veranderde het dorp in een Dostojevski-roman, waarin elk personage begeleid werd door de vraag: wie was dat ook alweer?

Nederlandse vertaling: Annemarie Vlaming

Ali Smith – Spring / Lente (2019)

Nog zo’n bewuste chroniqueur van haar tijd is Ali Smith. Dit is de derde roman in haar ‘seizoenencyclus’, waarin ze bewust reflecteert op het nu. De plot is vintage Ali Smith: tegengestelde personages worden door het lot in elkaars nabijheid geworpen, waarbij hun leven een onverwachte wending krijgt door de ogenschijnlijk-bovennatuurlijke aanwezigheid van een intelligent jong meisje. Dat kennen we uit eerdere romans. Ze raakt daarbij een hele rits thema’s van nu: de naderende brexit, de MeToo-beweging, vluchtelingen die in Engelse detentiecentra worden vastgehouden, de macht van social media-bedrijven, heroplevende Schots-nationalistische trots.

Alles hangt met alles samen in de seizoenencyclus. Daartussendoor weet Ali Smith óók een gepassioneerd pleidooi te houden voor de relevantie van kunst en literatuur. Ik ken weinig schrijvers die met zoveel verve de liefde voor andere schrijvers overbrengen binnen hun roman (in dit geval Katherine Mansfield en Rilke). En ook dat voelt actueel, want ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat Ali Smith juist in tijden van ontlezing dit pleidooi wil overbrengen. De levendige personages en hun besognes voorkomen dat het een al te verdichte ideeënroman wordt. En het taalgebruik, want Ali Smith is een virtuoos, en in dat opzicht tijdloos.

Now what we don’t want is Facts. What we want is bewilderment. What we want is repetition. What we want is repetition. What we want is people in power saying the truth is not the truth.

Nederlandse vertaling: Karina van Santen en Martine Vosmaer

Chan Koonchung – Shengshi Zhongguo / De vette jaren (2011)

Eigenlijk smokkel ik hier, want de vertaling is weliswaar uit 2011, maar de oorspronkelijke roman verscheen al in 2009. Toch gaat ‘De vette jaren’ over een zeer essentieel gegeven van dit decennium: de opkomst van China als supermacht. Koonchungs futuristische werk speelt zich af in Beijing in de nabije toekomst, zeg maar nu ongeveer. In een economisch welvarend China ontdekken enkele mensen dat er een stuk tijd mist – collectief geheugenverlies? Om hen heen is iedereen tevreden en gelukkig, content met het feit dat ze in dit China mogen leven. Maar wat zit er onder die laag tevredenheid en geluk?

In China kon deze roman niet uitgebracht worden. En de centrale vraag die Koonchung stelt is alleen maar gevaarlijker geworden, sinds president Xi Jingping wil dat iedere Chinees zich conformeert aan de ‘Chinese droom’. ‘De vette jaren’ werd gepubliceerd in Hongkong. De verschrikkelijke situatie die daar op dit moment heerst, maakt het voor uitgeverijen en boekhandels steeds moeilijker om hun onafhankelijke werk te doen. Alleen al dat cruciale element van persvrijheid geeft aan waarom het zo belangrijk is dat Hongkong z’n positie behoudt. Het geeft ook aan waarom we in het Westen ondubbelzinnig achter de Hongkongse protesten zouden moeten staan, wat te weinig gebeurt, om de simpele reden dát China zo snel zo machtig is geworden. Daarom is Chan Koonchungs roman griezelig actueel, en een spiegel van de jaren ’10.

Maar wat als mensen zouden moeten kiezen tussen een goede hel en een valse hemel? Waar zouden ze dan voor kiezen? De meeste mensen zullen zeggen dat een valse hemel hoe dan ook beter is dan een goede hel. Aan het begin zullen ze nog wel weten dat ze in een valse hemel zitten, alleen zullen ze te bang zijn om hem te ontmaskeren. Maar naarmate de tijd verstrijkt, zullen ze vergeten dat hun hemel niet echt is, zullen ze hem zelfs verdedigen en beweren dat het de enige hemel is. Maar er zullen altijd mensen zijn, ook al zijn het er maar een paar, die toch voor de goede hel kiezen, hoe vreselijk die ook is. Omdat ze in de goede hel tenminste zeker weten dat ze in de hel zitten.

Nederlandse vertaling: Yves Menheere

Publicatielust

Dit is zeker geen lijstje van ‘de beste boeken van de jaren ‘10’. Er wordt zoveel uitgegeven, dat het onmogelijk is om ook maar een enigszins weloverwogen beeld te vormen van ‘het beste’. Voor een tijdsgewricht waarin onophoudelijk wordt gewaarschuwd dat niemand meer leest, zijn we opvallend publicatielustig. Ergens op mijn computer staat een heel wensenlijstje van romans uit de jaren ’10 waar ik nog totaal niet aan toe ben gekomen; ook weet ik zeker dat ik van talloze prachtige publicaties überhaupt niet op de hoogte ben.

Daarnaast zijn er natuurlijk ook veel schrijvers die helemaal niet zozeer de vinger aan de pols van hun tijd houden. Die tijdloze thema’s hanteren, historische verhalen vertellen, een veel breder tijdsgewricht beschrijven of ‘gewoon’ schrijven voor de mooi. Die vielen voor dit lijstje af. Het is dus niet meer dan een tamelijk willekeurige verzameling van boeken die mij raakten, omdat ze me aan het denken hebben gezet over de grote thema’s van dit moment.

Meerstemmig het nieuwe decennium in

Hoe verschillend de genoemde romans ook zijn, ze hebben één ding gemeen: allemaal maken ze gebruik van een meervoudig perspectief. Ik denk dat dit de beste manier is om het heden te duiden, want er zíjn zoveel perspectieven mogelijk. De meest dodelijke tendens van deze tijd is dat iedereen in z’n eigen bubbel blijft hangen en vanuit z’n eigen overtuigingen blijft kijken. Deze romans doen dat juist niet. Het meervoudige perspectief maakt het mogelijk om uit de loopgraaf van de rigide mening te stappen. Mijn wens voor het komende decennium is dan ook dat meerstemmige romans weer de waardering krijgen die ze verdienen.

Gelukkig 2020!